تحلیل انتقادی مبانی دستوری- صرفی رساله مفاتیح الدریه فی اثبات القوانین الدریه

نوع مقاله : دستوری

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

10.22091/jls.2024.10280.1573

چکیده

این نوشتار بر آن است تا با بررسی و تحلیل رسالۀ دستوری مفاتیح الدریه از مصطفی سیواسی (م ۱۲۴۰ ق) تصویری روشن از این رساله و رویکردهای نظری آن در زمینه صرف و نحو فارسی ارائه نماید. با توجه به این‌که مفاتیح الدریه از نخستین دستورهای متقدم به حساب می‌آید، شناخت آن برای دریافت پییشینۀ دستوری زبان فارسی و ارائه تصویری کامل‌تر از سیر تحول دستور تاریخی، بسیار سودمند است. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی بر اساس منابع کتابخانه‌ای و از جمله نسخه‌های خطی، با بررسی و توصیف و تحلیل به سامان رسیده و الگوی دستوری این اثر در این پژوهش معرفی گردیده است. در نتیجۀ این تحقیق، آشکار می‌گردد که رسالۀ مفاتیح الدریه تا حدود زیادی تحت تأثیر قواعد عربی بوده و از مقوله صرف و اشتقاق‌ کلمات در فارسی فراتر نرفته است. نویسندۀ این رساله، ضمن بیان قواعد در هر یک از موضوعات صرفی به مثال‌هایی درخور موضوع مبادرت ورزیده است اما به واحد جمله و نقش آن در ساختار صرف و نحو فارسی توجهی نشده و در مبحث صرف نیز انواع کلمه بر سه نوع «اسم» و «فعل» و «حرف» انگاشته شده و در مبحث انواع فعل ماضی به سه مورد از انواع بسنده شده و در انواع مضارع نیز نوع مضارع التزامی و مضارع مستمر ملموس مورد توجه قرار نگرفته است. در ادامه به تقلید از صرف عربی برای امر فارسی، نوع امر غایب در نظر گرفته شده و به نوع فعل مستقبل با فعل کمکی خواستن هیچ اشاره‌ای نشده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Review and Analysis of the Grammar-syntactic Foundations of the Treatise Mafatih al-Dariyya fi Ithbat al-Qawanin al-Dariyya

نویسنده [English]

  • Abolfazl Moradi
Assistant Professor of Persian Language and Literature Department, Farhangian University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

This article aims to provide a clear picture of this treatise and its theoretical approaches in the field of Persian grammar and syntax. Due to the fact that Mafatih al-Dariyyah is considered one of the earliest grammar books, knowing it is very useful for understanding the grammatical background of the Persian language and for providing a complete picture of the evolution of the historical grammar. This research was done by descriptive-analytical method based on library sources and including manuscripts by examining, describing and analyzing. Also the grammatical pattern of this work has been introduced in this research. As a result of this research, it becomes clear that the treatise of Mafatih al-Dariyyah was largely influenced by Arabic grammar and did not go beyond the mere category of derivation of words in Persian. The author of this treatise, while explaining the rules in each of the grammatical subjects, has taken examples that are suitable for the subject; However, the sentence unit and its role in the Persian structure and syntax have not been paid attention to. Considering conjugation, words are considered to be nouns, verbs, and letters. As far as past tense verbs are considered, three types are deemed enough.Also in present tense obligatory participle and concrete continuous participle have not been taken into consideration. Imitating the Arabic tense for the Persian imperative, the absent imperative type is taken into account, and there is no mention of the future verb type with the auxiliary verb of wanting.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mafatih al-Dariyyah
  • Persian language
  • Conjugation
  • Grammar basics
  • Sivasi
  1. ابن‌‌الرسول، سید محمّدرضا؛ رکنی‌‌زاده، سمیرا. (1389). «قدیمترین دستور زبان فارسی به زبان عربی». آینة میراث. شمارة ۴۷. صص: 50-37.
  2. احمدی‌‌گیوی، حسن. (۱۳۵۲). ادب و نگارش. تهران: مدرسه عالی بازرگانی.
  3. اصفهانی، میرزا حبیب. (۱۳۲۴). دبستان پارسی. تبریز: کتابخانه تربیت. افشار، ایرج. (1333). «کتابشناسی دستور زبان فارسی». فرهنگ ایران زمین. شمارة دوم. صص: 44-19.
  4. اوزون چارشی لی، حسن؛ حقی، اسماعیل. (۱۳۷۷). تاریخ عثمانی. جلد ۳. ترجمة ایرج نوبخت. تهران: کیهان.
  5. آرنگ، مصطفی؛ خیّر، محمّدعلی. (۱۳۴۹). دوره کامل دستور زبان فارسی. تهران: چاپخانه شمس.
  6. بروسه لی محمّد، طه. (1394). عثمانی مؤلفلری. تهران: منشور سمیر.
  7. بغدادی، اسماعیل. (1955). هدیة العارفین اسماء المؤلفین وآثار المصنفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  8. حبشی، عبدالله محمّد. (2006). جامع الشروح و الحواشی. ابوظبی: هیئت ابوظبی للثقافة و التراث، مجمع الثقافی امارات.
  9. حسینی، سیدمحمّدتقی. (1394). «فهرست نسخه‌‌های خطی فارسی چهار کتابخانه ترکیه». اوراق عتیق. دفتر چهارم. صص: 753-813.
  10. خطیب رهبر، خلیل. (۱۳۶۷). حروف اضافه و ربط. تهران: سعدی.
  11. خیامپور، عبدالرسول. (۱۳۴۴). دستور زبان فارسی. تبریز: شفق.
  12. درایتی، مصطفی. (۱۳۹۰). فهرستگان نسخه‌‌های خطی ایران؛ فنخا. جلد 16. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  13. ربیع. (۱۳۸۸). علی‌‌نامه، منظومه‌‌ای کهن سروده به سال ۴۸۲ ق. به تدوین رضا بیات و ابوالفضل غلامی. تهران: میراث مکتوب.
  14. سمیعی ادیب السلطنه، حسین. (۱۳۳۳). صرف و نحو فارسی. تهران: اداره کل انطباعات وزارت فرهنگ.
  15. سیواسی، مصطفی. (۱۲۴۰). مفاتیح الدریه فی اثبات القوانین الدریه. تهران: گنجینه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شمارة ۵۱۰.
  16. شریف، عبدالقهار. (۱۳۳۷). عروض همایون میزان الاوزان- لسان القلم. تدوین م. ادیب هروی خراسانی. تهران: حاجی محمّدحسین اقبال و شرکا.
  17. شعار، جعفر؛ حاکمی، اسماعیل. (۱۳۴۸). گفتارهای دستوری. تهران: امیرکبیر.
  18. شعوری. (۱۱۵۵ق). لسان العجم. جلد اول. استانبول: دارالطباعه خلافت عثمانی.
  19. شفایی، احمد. (۱۳۶۳). مبانی علمی دستور زبان فارسی. تهران: خوشه.
  20. صاوی، صائمه. (1355). «دستور نویسی در دورة تنظیمات». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. سال 23. شمارة 93 و 94. صص: 294-288.
  21. طرازی، نصرالله. (1387). فهرست کتب خطی فارسی در مصر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی و موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی.
  22. فرخاری، ا. ی. (۱۳۶۹). دستور سخن. کابل: مؤلف.
  23. فرشیدورد، خسرو. (۱۳۸۲). جمله و تحول آن در زبان فارسی. تهران: امیرکبیر.
  24. قریب، عبدالعظیم و همکاران. (۱۳۶۶). دستور زبان پنج استاد. تدوین ا. اشرف الکتابی. تهران: اشرفی.
  25. متقی، حسین. (1388). فهرست نسخه‌‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. جلد 40، بخش دوم. تهران: موزه، مرکز اسناد و کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
  26. مهیار، محمّد. (1381). «پیشینه دستور نویسی در زبان فارسی». قند پارسی. شمارة سوم. صص: 185-165.
  27. مینوی، مجتبی. (1336). «دستور زبان فارسی». مجله یغما. شمارة ۱۱۴. صص: 449-435.
  28. مینوی، مجتبی. (۱۳۲۹). مباحث صرفی و نحوی. تهران: چاپخانه مجلس شورای ملی از انتشارات مجله یغما.
  29. ناتل خانلری، پرویز. (۱۳۵۵). دستور زبان فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران زمین و انتشارات بابک.
  30. ناظمی، حسین. (۱۳۵۵). دستور نو. تهران: موسسه مطبوعاتی شرق.
  31. همایونفرخ، عبدالرسول. (۱۳۲۴). دستور فرخ. تهران: بنگاه آذر.
CAPTCHA Image