بررسی شاخص‌های زبانی و بلاغی در منظومه خداوندنامۀ صبای کاشانی

نوع مقاله : بلاغی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران

10.22091/jls.2023.9206.1484

چکیده

شعر فارسی در دورۀ بازگشت ادبی در موضوعات گوناگون به تقلید از ادبیات سنتی بویژه شعر فارسی قرن‌‌های چهارم تا نهم هجری پرداخت. سرودن اشعار حماسی به سبک گذشته یکی از این موضوعات بود. شاعران حماسه‌‌سرا در این دوره می‌کوشیدند در سرود‌های خود متأثر از سبک فردوسی یا به طور کلی سبک حماسی، آثار خود را شکوهمند جلوه دهند. موضوعات دینی نیز یکی از زمینه‌های سرودن منظومه‌های حماسی بود. منظومۀ خداوندنامۀ فتحعلی خان صبای کاشانی (1238- 1179 ق) یکی از منظومه‌های حماسی دینی دوره بازگشت ادبی در بیان معجزات پیامبر اسلام(ص) و شرح دلاوری‌ها و پهلوانی‌های حضرت علی(ع) در غزوات و جنگ‌های صدر اسلام است. این مقاله با هدف شناخت بیشتر ویژگی‌های زبانی و بلاغی این متن حماسی، برخی مختصّات آن را به روش توصیفی و تحلیلی شرح کرده است. در بررسی شاخص‌های اصلی زبان حماسی در این منظومه، معلوم گردید که صبای کاشانی در اغلب سطوح زبان حماسی، بویژه واژگان و ترکیبات و توصیفات عینی و ذهنی متناسب با صحنه‌های رزمی از مختصّات زبان معیار حماسی استفاده کرده است. در برخی از وجوه آن مانند موسیقی کناری، نحو کلام و صور خیال (از جمله استعاره و تشبیه)، ضمن استفاده از دسترنج پیشینیان، ابتکار عمل نیز داشته و در مواردی ضعف و کاستی نشان داده است. آگاهی از این ویژگی‌ها در این منظومه، می‌تواند در شناخت کیفیّت زبان حماسی در حماسه‌های دینی و چگونگی تحوّل زبان حماسی مفید باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating Linguistic and Rhetorical Indices in the Sabai Kashani’s poem Khodavandname

نویسندگان [English]

  • Jamshid Torabi 1
  • Mahmoud Mehravaran 2
1 PhD student in Persian Language and Literature, University of Qom, Qom, Iran
2 Associate professor of department of Persian language and literature, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

During the period known as Bazgasht ( literally meaning return ), Persian poetry imitated traditional literature in various subjects of the 4th to 9th centuries of Islamic calendar (Hijri). Writing epic poems in the style of the past was one of these subjects. Epic poets in this period tried to make their works magnificent following Ferdowsi's style or generally epic style. Religious themes were also one of the fields for writing epic poems. Fath Ali Khan Sabai Kashani’s epic poem Khodavandnameh (1179-1238 Hijri) is one of the religious epic poems of the Bazgasht period. It describes miracles of Prophet Muhammad (P.B.U.H.) and explains bravery and heroism of Imam Ali (P.B.U.H.) in Islamic conquests and battles. This article aims to describe some linguistic and rhetorical features of this epic poem using descriptive and analytical method. In examining the main linguistic indices of this epic poem, it became clear that Sabai Kashani used most of the standard linguistic indices of epic poetry, especially vocabulary, combinations, and concrete and abstract descriptions appropriate for battle scenes. In some of its aspects, such as the background music, the syntax and imagination (including metaphors and similes), while using the techniques of the predecessors, it has also taken initiative and has shown weakness and shortcomings in some cases. Being Familiar with these features can be useful in understanding the quality of language in religious epics and how epic language has evolved over time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sabai Kashani
  • Khodavandnameh
  • linguistic and rhetorical features
  • epic indices
  • religious epic
اخوان فینی، محمّدرضا. (1389). تصحیح و تعلیقات خداوندنامه صبای کاشانی. بخش چهارم. کاشان: دانشگاه کاشان.
اشرف‌زاده، رضا. (1380). «مقام راجی در ساقی‌‌نامه سرایی». مجموعه مقالات همایش بزرگداشت راجی کرمانی. به کوشش یحیی طالبیان. کرمان: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان. صص: 362-349.
اشرفی، علی‌‌رضا. (1389). تصحیح و تعلیقات خداوندنامه صبای کاشانی. بخش سوم. کاشان: دانشگاه کاشان.
آرین پور، یحیی. (1372). از صبا تا نیما. جلد 1. چاپ چهارم. تهران: زوّار.
آیدنلو، سجاد. (1383). «مر این نامه را خاوراننامه نام». مجلة نامة پارسی. سال 9. شمارة 3. صص: 203-189.
تقی‌‌زاده، سیّدحسن. (1349). فردوسی و شاهنامۀ او. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: انجمن آثار ملّی.
حمدیان، زینب. (1389). تصحیح و تعلیقات خداوندنامه صبای کاشانی. بخش پنجم. کاشان: دانشگاه کاشان.
حمیدیان، سعید. (1383). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.
خالقی‌‌مطلق، جلال. (1381). «نگاهی به هزار بیت دقیقی و سنجش با سخن فردوسی». کتاب سخن‌های دیرینه. به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار.
ذاکرالحسینی، محسن. (1377). «پساوندان شاهنامه». ناموارة محمود افشار. بـه کوشش ایرج افشار و محمّدرسول دریاگشت. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. صص: 6018-5987.
رستگار فسایی، منصور. (1353). تصویرآفرینی در شاهنامه فردوسی. شیراز: انتشارات دانشگاه پهلوی.
سمساریان، فرشته. (1388). تصحیح و تعلیقات خداوندنامه صبای کاشانی. بخش اول. کاشان: دانشگاه کاشان.
شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1380). ادوار شعر فارسی. تهران: سخن.
شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1372). «انواع ادبی و شعر فارسی». مجلة رشد آموزش زبان و ادب فارسی. سال هشتم. شماره‌های 32 و33. صص: 9-4.
شمس لنگرودی، محمّد. (1375). مکتب بازگشت. تهران: مرکز.
شمشیرگرها، محبوبه. (1389). «بررسی سبک شناسانة حماسه‌های دینی در ادب پارسی». تاریخ ادبیات. شمارة 3/64. صص: 160-133. شمیسا، سیروس. (1383). انواع ادبی. ویرایش چهارم. تهران: میترا.
شمیسا، سیروس. (1388). سبک‌‌شناسی شعر. چاپ چهارم. تهران: میترا.
شیروانی ناغانی، سمیه. (1390). تصحیح انتقادی مثنوی خداوندنامه صبای کاشانی. بخش دوم. یزد: دانشگاه یزد.
صبای کاشانی، فتحعلی خان. خداوندنامه. محفوظ در دانشکدۀ ادبیّات دانشگاه تهران. به شماره 37 ب.
صبای کاشانی، فتحعلی خان. خداوندنامه. محفوظ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. به شماره 2684 الف.
عمرانپور، محمّدرضا. (1384). «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر». پژوهش‌های ادبی. سال 3. شمارة 9 و10. صص: 150-127.
غلامرضایی، محمّد. (1387). سبک‌‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو. چاپ سوم. تهران: جامی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1379). شاهنامة فردوسی: متن انتقادی از روی چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
فضیلت، محمود. (1379). «سبک‌‌شناسی حملة حیدری راجی کرمانی». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ 44. شمارة 156. صص: 380–380.
کریم زاده، زهرا؛ مهتدیانی، کاظم و محمّدکاظم کهدویی. (1399). «وصف در خداوندنامۀ صبای کاشانی». کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ 46. صص: 33-9.
مرتضوی، منوچهر. (1372). فردوسی و شاهنامه. چاپ دوم. تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
نجّاریان، محمّدرضا؛ نفر، حمیدرضا. (1391). «شیوه‌های تقلید صبای کاشانی در خداوند نامه از شاهنامۀ فردوسی». متن شناسی ادب فارسی. شمارۀ 15. صص: 58-39.
نظامی گنجوی، جمال‌‌الدین ابومحمّد الیاس. (1380). شرفنامه. تصحیح برات زنجانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نفیسی، سعید. (1326). «وزن شاهنامة فردوسی». مجلّة دانشنامه. شمارة 2. صص: 148-133.
نکومنش فرد، نسترن. (1396). «خداوندنامه صبا حماسه‌ای مهجور (بررسی مؤلفه‌های حماسه و حماسه دینی در خداوندنامه فتحعلی خان صبا)». مجموعه مقالات دوازدهمین گردهمایی بین المللی ترویج زبان و ادب فارسی. 15 تا 18 شهریور. کرمانشاه: دانشگاه رازی. هدایت، رضاقلی خان. (1336). مجمع الفصحا. به تصحیح مظاهر مصفّا. جلد 1. تهران: امیرکبیر.
همایی، جلال‌‌الدین. (1373). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چاپ نهم. تهران: هما.
الیاده، میرچا. (1365). اسطوره، بازگشت جاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: نیما.
یوسفی، غلامحسین. (1369). «موسیقی کلمات در شعر فردوسی». ادبستان فرهنگ و هنر. شمارة 12. صص: 16-8.
CAPTCHA Image