واکاوی هندسه تصویرهای شعری دوره بازگشت (در تأمّلی مقایسه‌ای با ساختمان تصویرهای شعری دیگر سبک‌های شعر فارسی)

نوع مقاله : بلاغی

نویسندگان

1 پژوهشگر دوره پسادکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

10.22091/jls.2023.9325.1493

چکیده

بیشتر قضاوت‌‌ها در مورد شعر دورة بازگشت کلّی و فرضی است و اثبات آن‌‌ها نیاز به بررسی بیشتر و دقیق‌‌تری دارد. سازة تصویر شعری، اجتماعی است از عناصر بلاغی مختلفی که محصول نگاه و زبان خاص هر شاعر است؛ به دیگر سخن، ماحصل تجزیة هندسة یک تصویر شعری، هنرسازه‌‌های گوناگونی خواهد بود که در تکوین آن سازه نقش داشته‌‌اند. یکی از ابزارهای بایسته برای بررسی موشکافانه، دانش سبک‌‌شناسی است که با دو مختصة بسامدگیری و قیاس، سنجة خوبی برای بررسی شعر شاعران هر دوره ‌‌است. پژوهش حاضر که به شیوة کمّی ـ آماری و با رویکردی سبک‌‌‌‌شناختی نوشته شده‌‌است، با بررسی هندسة تصویرهای شعری دیوان‌‌های شش شاعر برجستة دورة بازگشت (مشتاق اصفهانی، هاتف اصفهانی، آذر بیگدلی، سروش اصفهانی، صبای کاشانی و فتح‌‌الله‌‌خان شیبانی) می‌‌کوشد تا ضمن پرهیز از کلی‌‌گویی‌‌های رایج در خصوص شباهت شعر شاعران دورة بازگشت به شعر شاعران سبک‌‌های پیشین، با ارائة آماری دقیق و روشن از مقدار بهره‌‌گیری هر شاعر از هنرسازه‌‌های منفرد و ترکیبی، سوای تعیین سطح و کیفیت ساختمان تصویرها به لحاظ سادگی یا پیچیدگی‌‌، به قیاس هندسة تصویرهای هر شاعر با سازة تصویرهای شاعران سبک‌‌های دیگر بپردازد. نتایج این جستار نشان می‌‌دهد که هرچه از سبک هندی (و عصر صفوی دور) و به دورة قاجار نزدیک‌‌ می‌‌شویم، از شمار هنرسازه‌‌های ترکیبی و درصد پیچیدگی تصویرها کاسته و بر مقیاس هنرسازه‌‌های منفرد و تصویرهای ساده افزوده می‌‌گردد؛ برای نمونه، سازة تصویرهای شعری مشتاق (نخستین و نزدیک‌‌ترین شاعر این پژوهش به سبک هندی) فراتر از سبک خراسانی و در ردیف هندسة تصویرهای سبک عراقی قرار می‌‌گیرد، امّا ساختمان تصویرهای قصیده‌‌های شیبانی دقیقاً مطابق است با هندسة تصویرهای فرّخی سیستانی! در یک نگاه کلان هم می‌‌توان گفت: ساختمان کلّی تصویرهای شعر دورة بازگشت به هندسة تصویرهای سبک خراسانی نزدیک و از هندسة تصویرهای سبک هندی دورتر است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of the Geometry of the Poetic Images of the Return Period (Compared with the Structure of Poetic Images of other Styles of Persian Poetry)

نویسندگان [English]

  • Mostafa Mirdar Rezaei 1
  • Farzad Balou 2
1 Researcher of the postdoctoral course of Persian language and literature, Mazandaran University, Babolsar, Iran.
2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده [English]

Most of the Judgments about the Poetry of the Return Period are General and Hypothetical, and their Proof needs more and more detailed Investigation. The structure of the Poetic Image is a Collection of Various Rhetorical Elements that are Produced by each poet's Special Vision and Language; In other words, the result of Analyzing the Geometry of a Poetic Image will be Various Artistic Structures that have Played a role in its Formation. One of the necessary tools for a thorough Examination is the Knowledge of Stylistics, which is a good Criterion for Examining the Poetry of Poets of any Period with two Characteristics of Frequency and Analogy. The Present Research, which is based on a Quantitative-Statistical Method and a Stylistic Approach, explores the geometry of the poetic Images of the Divans of six Prominent Poets of the Return Period (Mushtaq Esfahani, Hatef Esfahani, Azar Begdeli, Soroush Esfahani, Sabai Kashani and Fathullah Khan Sheibani) tries to Avoid Common Generalizations Regarding the Similarity of the Poetry of the Poets of the Period of Return to the Poetry of the Poets from the Previous Styles, by Presenting Accurate Statistics and Clearly Discussing the Amount of using Individual and Combined Artistic Structures by each poet. Besides that the study Determines the Level and Quality of the Structure of the Images in Terms of Simplicity or Complexity Comparing the Geometry of the Images of each Poet with the Structure of the images of Poets of other Styles. The Results of this Research show that as we move away from the Indian Style (and the Ancient Safavi Era) and get Closer to the Qajar era, the Number of Composite Artworks and the Percentage of Complexity of Images Decrease and the Scale of Individual Artworks and Images Decreases. For example, the Structure of Mushtaq's Poetic Images (the first and the closest Poet of this study to the Indian Style) goes beyond the Khorasani Style and is placed in the Geometric row of Iraqi Style Images, but the Structure of the Images of Sheibani's odes is exactly the same with the Geometry of Farrokhi Sistani's images! Generally, it can be Mentioned that the General Structure of the Images of the Poetry of the Return Period is close to the Geometry of Images of the Khorasani Style and is Further away from the Geometry of the Images of the Indian Style.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the Return Period
  • Style
  • Image
  • Single and Combined Works of Art

مراجع

  1. آذر بیگدلی، لطفعلی‌‌بیگ. (1366). دیوان آذر بیگدلی. به کوشش و اهتمام حسن‌‌سادات ناصری و غلامحسین بیگدلی. تهران: چاپخانه علمی (جاویدان).
  2. آرین‌‌پور، یحیی. (1350). از صبا تا نیما. تهران: شرکت سهامی کتاب‌‌های حبیبی.
  3. ابراهیمی، مختار. (1392). «قاآنی شیرازی در مکتب بازگشت در دورة قاجار». زبان و ادبیات فارسی (ادب و عرفان). دورة 4. شمارة 14. صص: 62 ـ 45.
  4. بسطامی فروغی. (1376). دیوان. به کوشش حمیدرضا قلیچ‌‌خانی. با مقدّمة سعید نفیسی. تهران: روزنه.
  5. تجربه‌‌کار، نصرت. (1350). سبک شعر در عصر قاجاریه. مشهد: توس.
  6. جعفری امیرآباد، صغری. (1394). «بررسی سبک‌‌شناختی غزلیات هاتف اصفهانی». پایان‌‌نامة کارشناسی ارشد. به راهنمایی عسگر صلاحی. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی. اردبیل: دانشگاه محقّق اردبیلی.
  7. جهانی، محمّدتقی و سوسن جعفرزاده. (1399). «بررسی سبک‌‌شناسانه (سطح ادبی) در قصاید فتحعلی‌‌خان صبای کاشانی». ششمین همایش ملی پژوهش‌‌های نوین در حوزة زبان و ادبیات ایران. تهران.
  8. حسن‌‌پور‌‌آلاشتی، حسین. (1384). طرز‌‌ تازه. تهران: سخن.
  9. حق‌‌جو، سیاوش و مصطفی میردار رضایی. (1398). «منوچهری و آغاز ترکیب در تصویر (بررسی مقایسه‌‌ای اجزای تصویرهای منوچهری با چند شاعر شاخص سبک خراسانی)». بوستان ادب. دورة 11. شمارة 1. صص: 22 ـ 1.
  10. حق‌‌جو، سیاوش و مصطفی میردار رضایی. (1393). «گونه‌‌ای کنایة آمیغی در غزل صائب». فنون ادبی. سال 6. شمارة 2. صص: 84 ـ 69.
  11. حق‌‌جو، سیاوش و مصطفی میردار رضایی. (1397). «بررسی یکی از راه‌‌های بیگانه‌سازی در سبک هندی (مطالعة موردی: غزل‌‌های صائب)». فنون ادبی. سال 10. شمارة 22. صص: 70 ـ 50.
  12. حق‌‌جو، سیاوش. (1390). «طرف وقوع و شگردهای ادبی ناشناخته». جستارهای ادبی. سال 2. شمارة 4. صص: 96 ـ 79.
  13. خاتمی، احمد. (1371). پژوهشی در سبک هندی و دورة بازگشت ادبی. تهران: بهارستان.
  14. خاتمی، احمد. (1373). تاریخ ادبیات ایران در دورة بازگشت ادبی. جلد دوم. تهران: مؤسسة فرهنگی و انتشاراتی پایا. ریپکا، یان. (1383). تاریخ ادبیّات ایران. جلد اول. ترجمة ابوالقاسم سرّی. تهران: سخن.
  15. زرّین‌‌کوب، عبدالحسین. (1383). از گذشتة ادبی ایران. چاپ دوم. تهران: سخن.
  16. سروش اصفهانی، میرزا محمّدعلی‌‌خان. (1339). دیوان سروش اصفهانی. جلد اول. با مقدّمة جلال‌‌الدین همایی. به اهتمام محمّدجعفر محجوب. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
  17. شجیعی، پوران. (بی‌‌تا). سبک شعر پارسی در ادوار مختلف؛ بخش نخست سبک خراسانی. شیراز: چاپ موسوی.
  18. شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1371). شاعر آینه‌‌ها. چاپ سوم. تهران: آگه.
  19. شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1378). ادوار شعر فارسی. ترجمة حجت‌‌الله اصیل. تهران: نی.
  20. شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1387). صورخیال در شعر فارسی. چاپ دوازدهم. تهران: آگاه.
  21. شمس لنگرودی، محمّد. (1372). مکتب بازگشت؛ بررسی شعر دوره‌‌های افشاریه، زندیه، قاجاریه. تهران: مؤلف.
  22. شمیسا، سیروس. (1382). سبک‌‌شناسی شعر. چاپ ششم. تهران: فردوسی.
  23. شیبانی، فتح‌‌الله‌‌خان. (1393). آثار فتح‌‌الله خان شیبانی. به کوشش علیرضا شانظری. تهران: میراث مکتوب.
  24. صبا، فتحعلی‌‌خان. (1341). دیوان ملک‌‌الشعرا فتحعلی‌‌خان صبا. به تصحیح و اهتمام محمّدعلی نجاتی. تهران: چاپخانة سپهر.
  25. عوض‌‌پور، سیمین و محمودی، علی‌‌اصغر. (1396). «صورخیال در غزلیات هاتف اصفهانی». ادبیات فارسی. شمارة 53. صص: 132 ـ 115.
  26. قنبرنژاد هریس، محمّد. (1390). «سبک‌‌شناسی قصاید آذر بیگدلی». پایان‌‌نامة کارشناسی‌‌ارشد. به راهنمایی اسماعیل تاج‌‌بخش. دانشکدة ادبیات و زبان‌‌های خارجی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
  27. محجوب، محمّدجعفر. (1350). سبک خراسانی در شعر فارسی؛ بررسی مختصات سبکی شعر فارسی از آغاز ظهور تا پایان قرن پنجم هجری. تهران: دانش‌‌سرای عالی.
  28. محمودی، ماندانا. (1392). «تحقیق در دیوان مشتاق اصفهانی». پایان‌‌نامة کارشناسی ارشد. به راهنمایی عاتکه رسمی. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی. تبریز: دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.
  29. مرادی، منصوره. (1388). «بررسی سبکی شعر سروش اصفهانی». پایان‌‌نامة کارشناسی‌‌ارشد. به راهنمایی غلامرضا مستعلی پارسا. دانشکدة ادبیات و زبان‌‌های خارجی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
  30. مشتاق اصفهانی. (1320). دیوان مشتاق. به اهتمام و تصحیح حسین مکّی. چاپ اول. تهران: کتاب‌‌فروشی مروّج.
  31. میردار رضایی، مصطفی. (1391). «ابعاد کنایه در غزلیات صائب». پایان‌‌نامة کارشناسی ارشد. به راهنمایی سیاوش حق‌‌جو. دانشکدة ادبیات و زبان‌‌های خارجه. بابلسر: دانشگاه مازندران.
  32. میردار رضایی، مصطفی. (1397). «فرایند تکوین و تکامل تصویر در شعر فارسی». رسالة دکتری. به راهنمایی سیاوش حق‌‌جو. دانشکدة ادبیات و زبان‌‌های خارجه. بابلسر: دانشگاه مازندران.
  33. میردار رضایی، مصطفی. (1400). «نارسایی بیان سنّتی در تحلیل هندسة تصویرهای شعر بیدل». زبان و ادبیّات فارسی. سال 29. شمارة 90. صص: 269 ـ 247.
  34. هاتف اصفهانی، سیداحمد. (1362). کلیات دیوان هاتف اصفهانی (شامل قصاید و غزلیات و ترجیعات و مثنویات). با تصحیح و مقدمة محمّد عباسی. تهران: کتاب‌‌فروشی فخر رازی.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار