واکاوی واژگان نشان‌دار اجتماعی در غزلیات حافظ بر پایۀ تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف

نوع مقاله : بلاغی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه قم، قم، ایران

10.22091/jls.2022.8410.1416

چکیده

حافظ شیرازی (۷۲۷ ه.ق/ ۱۳۲۵م – ۷۹۲ ه.ق/ ۱۳۹۰م) در زمرة شاعران بزرگی است که غزلیاتش پر از واژگان نشان‌دار اجتماعیِ گوناگون با دلالت‌ها و ارزش‌های فراوانِ بیانی، رابطه‌ای و تجربی است. این واژگان، معانی‌ای فراتر از سطح معمولی و قاموسی دارند و راهی هستند به سوی درک بهتر اندیشه‌ها و آرمان‌های حافظ و پدیده‌ها و واقعیاتی که در زمانۀ او جریان داشته‌اند. حافظ با استفاده از روش‌های مستقیم و غیرمستقیم و ابزارهای بلاغی متعدد همچون «ایهام» و استعاره‌های چندلایه و به‌ویژه «طنزآمیزی» و «تناقض‌نمایی» و به یاری بار عاطفی واژگانِ نشان‌دار، به انتقاد و اصلاح اجتماعی‌ می‌پردازد. در این پژوهش، با روش توصیفی-‌ تحلیلی، با ملاحظۀ اوضاع تاریخی- ‌اجتماعیِ عصر حافظ و با تکیه بر تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، واژگان نشان‌دار اجتماعیِ پربسامد در غزلیات «لسان‌الغیب»، در سه سطحِ «توصیف»، «تفسیر» و «تبیین»، واکاوی و کنش انتقادی حافظ در برابر مهمترین نهادهای جامعه یعنی سیاست، تصوف و شریعت بررسی می‌شود. برپایۀ برآیند این بررسی، زبان و بیان حافظ یک «کنش اجتماعی» است که در مقام «کنش‌پذیر»، از اندیشه‌ها، عواطف، رفتارها و روابط اجتماعی- ‌سیاسی زمانۀ خویش اثر پذیرفته و در مقام «کنشگر»، در سطوح و ساحت‌ها و قالب‌های گوناگون، به‌ویژه در قالب گفتمان انتقادی، بر آن‌ها اثری ژرف و ماندگار نهاده و نقش خاص خود را بر زندگی و جهان‌نگری و ارزش‌های مردمان زده‌ است..

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analyzing Socially-Marked Words in Hafez's Ghazals Based on Fairclough's Critical Discourse Analysis

نویسندگان [English]

  • Farajollah Nemati 1
  • Mohammad Reza Yousefi 2
1 Ph.D. Candidate of Persian Language and Literature, University of Qom, Qom, Iran
2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

Hafez Shirazi (727 AH/1325 AD - 792 AH/1390 AD) is one of the great poets whose lyrical poems are full of various socially-significant words with many expressive, relational and experimental meanings and values. These words have meanings beyond the normal and denotational level and are a way to a better understanding of Hafez's thoughts and ideas, and the phenomena and realities that took place in his time. By using direct and indirect methods and numerous rhetorical devices such as ambiguity and multi-layered metaphors, especially irony and paradox and with the help of the emotional load of marked words, Hafez deals with social criticism and reform. taking into account the social-historical situation of Hafez's era and relying on the analysis of Fairclough’s critical discourse analysis , this research, with the descriptive-analytical method, , the most frequent socially significant words in the ghazals of "Lisan al-Ghayb" in the three levels of "description", "interpretation" and "explanation" are analyzed. Then, critical action of Hafez against the most important institutions of society; that is, politics, Sufism and Sharia are examined. Based on the results of this study, Hafez's language and expression is a "social action" that is both acted on" by and actively influence the thoughts, emotions, behaviors and socio-political relations of his time, and "active" in levels, fields and formats leaving a deep and lasting effect on them and has left its own role on people's life, worldview and values.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critical Discourse Analysis
  • Hafez
  • Ghazal
  • Fairclough
  • Socially-marked Vocabulary

مراجع

  1. آشوری، داریوش. (1400). عرفان و رندی در شعر حافظ. چاپ 18. تهران: نشر مرکز.
  2. آقاگل‌زاده، فردوس. (1392). فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی. چاپ 1. تهران: علمی.
  3. اشپولر، برتولد. (1351). تاریخ مغول در ایران (سیاست، حکومت و فرهنگ دورۀ ایلخانان). به ترجمۀ محمود میرآفتاب. چاپ 1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  4. ایشانی، طاهره. (1397). اشعار انتقادی ـ اجتماعی حافظ شیرازی. چاپ 1. تهران: دولت علم.
  5. بشیر، حسن. (1399). روش عملیاتی تحلیل گفتمان. چاپ 1. تهران: سروش.
  6. پایمرد، منصور. (1398). زندگی حافظ شیرازی برپایة اشعار نشانه‌دار تاریخیِ دیوان. چاپ 1. تهران: خاموش.
  7. پردل، مجتبی. (1390). «بررسی منتخبی از غزلیات حافظ براساس نظریة گفتمان لاکلائو و موف». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. به راهنمایی شهلا شریفی. دانشکدة ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه فردوسی مشهد.
  8. تاجیک، محمّدرضا و محمّد روزخوش. (1387). «بررسی نهمین دورة انتخابات ریاست جمهوری ایران از منظر تحلیل گفتمان». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی. سال 16. شمارۀ 61. صص: 127-83.
  9. تلخابی، مهری. (1399). «تحلیل گفتمان عرفانی حافظ در جدال با هژمونی تصوف (براساس نظریة تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف)». عرفان اسلامی. دورة 14. شمارة 65. صص: 272-244.
  10. توانایی، احمد؛ روحانی، مسعود و سیدعلی‌اصغر سلطانی. (1398). «نشانه‌شناسی گفتمانی ادبیات پایداری در غزلیات حافظ». دین و ارتباطات. شمارة 2. صص: 156-121.
  11. جعفری، سیدحسین؛ زهره‌وند، سعید و علی حیدری. (1398). «تحلیل تناقض‌های گفتمانی در شعر حافظ». مطالعات ادبیات تطبیقی. شمارة 50. صص: 467-429.
  12. حافظ، شمس‌الدین محمّد. (1379). دیوان حافظ. به تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی. به کوشش عطاءالله تدین. چاپ 2. تهران: تهران.
  13. خرمشاهی، بهاء‌الدین. (1382). حافظ حافظة ماست. چاپ 1. تهران: قطره.
  14. خرمشاهی، بهاءالدین. (1385). حافظ‌نامه. جلد 2. چاپ 17. تهران: علمی و فرهنگی.
  15. ذاکری، احمد. (1396). «تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزل‌های حافظ». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). سال 14. شمارة 53. صص: 200-185.
  16. رشیدی، مریم و سیده مریم روضاتیان. (1400). «تحلیل انتقادی گفتمان عرفانی در غزلیات حافظ مطابق با الگوی سه سطحی فرکلاف و با تکیه بر فرانقش بینافردی زبان در زبان‌شناسی سیستمی- نقشی هلیدی». زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان. شمارة 25. صص: 77-41.
  17. سجودی، فرزان و زینب اکبری. (1393). «تحلیل انتقادی گفتمان مقامات مشایخ صوفیه». کهن‌نامۀ ادب فارسی. سال ۵. شمارۀ ۴. صص: 97-73.
  18. شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1384). «طنز حافظ». ماهنامۀ حافظ. شمارۀ 19. صص: 42-39.
  19. شمیسا، سیروس. (1380). کلیات سبک‌شناسی. چاپ 6. تهران: فردوس. شمیسا، سیروس. (1381). نگاهی تازه به بدیع. چاپ 14. تهران: فردوس.
  20. صالحی، پریسا و ناصر نیکوبخت. (1391). «واژه‌گزینی‌‌های شعری قیصر امین‌پور از منظر تحلیل گفتمان انتقادی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارۀ ۲۴. صص: 99-75.
  21. صفوی، کورش. (1380). از زبان‌شناسی به ادبیات. جلد 2. چاپ 1. تهران: سورة مهر.
  22. صفوی، کورش. (1399). واژه. چاپ 1. تهران: انتشارات علمی.
  23. طهماسبی، فرهاد. (1391). «جامعه‌شناسی غزل حافظ با تکیه بر شیوة تحلیل گفتمان انتقادی». تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا). دورة 4. شماره 13. صص: 41-9.
  24. غنی، قاسم. (1383). تاریخ عصر حافظ (بحث در آثار و افکار و احوال حافظ). چاپ 9. تهران: زوار.
  25. فتوحی رودمعجنی، محمود. (1390). سبک‌شناسی: نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها. چاپ 1. تهران: سخن.
  26. فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ فاطمه شایسته‌پیران و همکاران. چاپ 1. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌‌ها.
  27. فضیلت، محمود. (1385). معناشناسی و معانی در زبان و ادبیات. چاپ 1. کرمانشاه: دانشگاه رازی.
  28. قراگوزلو، محمّد. (1380). «حافظ: نقد قدرت در عرصة آیین و سیاست (1)». باشگاه اندیشه. تارنمای تخصصی. تاریخ اخذ مطلب: 11 شهریور1400.
  29. کشاورز بیضایی، محمّد. (1399). «بررسی آسیب‌های اجتماعی و تاریخی قرن هشتم هجری در شعر حافظ شیرازی». پژوهش‌‌های بین‌ رشته‌‌ای ادبی. سال 2. شمارۀ 3 . صص: 259 – 235 .
  30. محمودی، مریم و اعظم خادم. (1398). «سیر انفسی در دیوان حافظ از منظر تحلیل گفتمان انتقادی». مطالعات زبان و ادبیات غنایی. سال 9. شمارة 30. صص: 82-69.
  31. موحد، ضیاء. (1385). شعر و شناخت. چاپ 2. تهران: مروارید.
  32. یارمحمّدی، لطف‌الله. (1383). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی. چاپ 1. تهران: هرمس.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار