جمال‌‌شناسی ضمایرِ تاریخ سیستان با تأکید بر قطب مجازی یاکوبسن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

10.22091/jls.2021.6302.1286

چکیده

هر چند به‌طور طبیعی زیبایی‌‌هایی در برونۀ زبان نثر مرسل دیده می‌‌شود، امّا بیشتر زیبایی‌‌های آن مبتنی بر درونۀ زبان است که از طریق علم معانی ایجاد شده است. زبان‌‌شناسیِ متن‌‌بنیاد بر این باور است که این نوع زیبایی‌‌ها از طریق گرایش زبان به قطب مجازی زبان محقق می‌‌شود. در متون نثر مرسل، ضمایر یکی از عناصر مهمی است که جایگاه لغزان آن در ساختار جمله موجب شده تا کارکردِ هنری ویژه‌‌ای پیدا کند. نویسندگان آثاری چون: تاریخ بلعمی، تاریخ سیستان و... با جای‌‌گردانی نحویِ ضمیر، مقاصد هنریِ متنوّعی را تولید می‌‌کنند. از این‌‌رو، نظریۀ قطب مجازی یاکوبسن می‌‌تواند روش مناسبی برای باز‌‌خوانی زیبایی‌‌های ضمیر در این متون باشد. هدف این پژوهش، پاسخ به این پرسش است که ضمایر چگونه در هم‌‌نشینی با واژه‌‌های دیگر، کارکردِ هنری و زیبایی‌‌شناختی پیدا می‌‌کنند؟ نویسندۀ این مقاله برای یافتن پاسخ مناسب، با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر نظریۀ قطب مجازی یاکوبسن، از میان آثار نثر مرسل، تاریخ سیستان را به دقّت بررسی کرده ‌‌و هرگاه نیاز به مطالعۀ تطبیقی شده، از تاریخ بلعمی نیز بهره برده است. نتایج این پژوهشِ دستوری- بلاغی نشان می‌‌دهد که نویسندۀ تاریخ سیستان برای ایجاد زبان هنری از ضمایر پیوسته و جدا به شکل متنوّعی در جایگاه آغازین و پایانیِ جمله بهره برده‌‌ و از این طریق در ایجاد اغراض ثانویّه‌‌ای مانند: تکریم، تحقیر، تعجّب، تأکید، ایجاز، توازن نحوی، طرد و عکس، لفّ و نشر، تضاد، کنایه‌‌، آرایۀ تکرار، ایجاد نثری موزیکال و موسیقایی و... بهره برده‌‌اند و علاوه بر تزئین معتدل برونۀ زبان، درونۀ زبان را به شکل معنا‌‌داری زیبا و هنری کرده‌‌اند. طبیعی است که شناخت و کار‌‌بست ویژگی‌‌های بلاغی- دستوریِ ضمایر می‌‌تواند بر ظرفیّت ادبی زبان فارسی معاصر بیفزاید و ضمایر خشک و کم‌‌تحرّک را غنی کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Aesthetics of Pronoun in Morsal Prose based on the Jakobson's Metonymic Pole of the Language

نویسنده [English]

  • Mohsen Vesaghati Jalal
PhD Graduate of Persian Language and Literature, University of Kharazmi, Tehran, Iran
چکیده [English]

Although exterior of language in the texts of Morsal prose has been embellished and glamorized through figurative language, the essential elegance of this type of prose rests on the interior of the language, and it is achieved through the artistic arrangement of words. According to systemic functional linguistics, pronouns, due to their great flexibility, play a critical role in this embellishment. In such texts, pronouns are among the most frequent and crucial elements. Furthermore, their sliding position in the sentence structure has given them an exceptional prominence. Authors of such books like Tarikh-i Bal'ami or Tārīkhnāma and Tarikh-i Sistan (History of Sistan) achieved diverse artistic objectives by syntactical replacement of the pronouns. Therefore, Jakobson's theory of metonymic pole could equip us with an effective device to reevaluate the aesthetics of the pronouns in such texts. The aim of this article is to answer the question of how pronouns could attain such artistic and aesthetic function in conjunction with other words. Relying on the theory of the metonymic pole of language, the author of this article has closely studied Tarikh-i Sistan (History of Sistan), as one of  the magnificent works of Morsal prose, using a descriptive-analytical method. The main findings of the present grammatical-rhetorical research indicates that the author of the Tarikh-i Sistan has used disconnected and connected pronouns in various forms in the beginning and the end of a sentence to create artistic language. The technique has also helped the author to obtain secondary purposes and creating literary figures of speech such as: praising, contempt, amazement, emphasis, brevity, syntactic equilibrium, Tard va Aks , Laff va Nashr ( two forms of chiasmus whereby individual elements in one line of poetry are rearranged in subsequent line), contradiction, irony, repetition as a literary figure of speech, creation of rhythmic prose, and creation of suspense. Also, along with moderate decorating of the exterior, he made the interior of the language meaningfully elegant and artistic. Seemingly; aPpreciating the rhetorical-grammatical features of pronouns in the Tarikh-i Sistan and other literary texts, as well as adopting them, could transform the tedious and sedentary nature of current pronouns and expand the literary capacity of contemporary Farsi language.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morsal Prose
  • Grammar
  • Metonymic Pole of the Language
  • Aesthetics
  • Pronoun
قرآن کریم.
ابوالقاسمی، محسن.(1374). دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت.
ایرانی، محمّد و مریم ترکاشوند.(1396). «تحلیل نحوی هم‌‌نقش ضمیر با نگاه به ساختار فعل و نقش ضمایر متّصل در جمله‌‌های انفعالی». فنون ادبی.شمارۀ 18. صص: 132-119.
ایگلتون، تری.(1395). پیش درآمدی بر نظریۀ ادبی. ترجمۀ عباس مخبر. چاپ نهم. تهران: مرکز.
بلعمی، ابوعلی.(1383). تاریخ بلعمی. تصحیح محمّد تقی بهار. تهران: زوار.
بنیامین، والتر.(1396). دربارۀ تاریخ و زبان. ترجمۀ مراد فرهادپور و امید مهرگان. چاپ دوم. تهران: هرمس.
بهار، محمّدتقی.(1381). سبک‌شناسی نثر. جلد دوم. تهران: زوار.
بی‌نام.(1366). تاریخ ‌‌سیستان. تصحیح محمّد تقی بهار. چاپ دوم. تهران: پدیدۀ خاور.
جرجانی، عبدالقاهر.(1368). دلایل الاعجاز فی ‌‌القرآن. ترجمۀ محمّد رادمنش. مشهد: آستان قدس رضوی.
خیام‌پور، عبدالرسول.(1388). دستور زبان فارسی. چاپ چهاردهم. تهران: ستوده.
دهرامی، مهدی.(1395). «کاربرد زیبایی‌‌شناختی ضمیر در شعر شاملو». زیبایی‌‌شناسی ادبی. شمارۀ 22. صص: 11-1.
دهقانی، محمّد.(1394). ترجمۀ تفسیر طبری. تهران: نی.
رجایی، خلیل.(1359). معالم‌‌البلاغه. شیراز: دانشگاه شیراز.
سلمانی‌مروست، محمّدعلی و  مهدیه جعفری‌ندوشن.(1392). «بررسی ضمایر شأن و قصّه در قرآن کریم». مجلۀ انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی. شمارۀ 29. صص: 148-125.
شفیعی‌‌کدکنی، محمّد‌رضا.(1391). رستاخیز کلمات. چاپ دوم. تهران: سخن.
ــــــــــــــــــــــــــــــ .(1392). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
شمشیرگرها، محبوبه و همکاران.(1393). «ضمایر شخصی در طبقات ‌‌الصّوفیه». جستارهای زبانی. دورۀ 5. شمارۀ 19. صص: 116-101.
شیرازی، احمد امین.(1377). آیین بلاغت. تهران: فروغ قرآن.
صفوی، کوروش.(1390). از زبان‌‌شناسی به ادبیّات. جلد اوّل. چاپ سوم. تهران: سورۀ مهر.
صیادکوه، اکبر.(1395). «کارکرد بلاغی- هنری ضمایر اشارۀ این و آن در شعر حافظ». بلاغت کاربردی و نقد بلاغی. سال 1. شمارۀ 1. صص: 58-41.
طیب‌‌زاده، امید.(1383). «عبارت‌‌های فعلی ضمیردار». نامۀ فرهنگستان. دورۀ 5. شمارۀ 2. صص: 20-8.
علایی، مشیت.(1390). زیبایی‌‌شناسی و نقد. تهران: کتاب آمه.
فتوحی، محمود.(1390). سبک‌‌شناسی، نظریه‌‌ها، رویکردها‌‌ و روش‌‌ها. تهران: سخن.
فرشیدورد، خسرو.(1392). دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
قریب، عبدالعظیم و همکاران.(1384). دستور زبان فارسی. چاپ چهارم. تهران: ناهید.
کرد بچه، لیلا و همکاران.(1390). «جابه‌جایی ضمیر شخصی متصل در شعر چند تن از شاعران معاصر». مجلۀ شعر پژوهی. شمارۀ 3. صص: 126-105. 
کروچه، بندتو.(1393).کلیات زیبایی‌شناسی. ترجمۀ فواد روحانی. چاپ دهم. تهران: علمی و فرهنگی.
مازندرانی، محمّدهادی بن محمّد صالح.(1370). جواهر‌‌البلاغه. به‌کوشش محمّدعلی غلامی‌‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.
مجد، امید و سامر الاحمد.(1395). «تحلیلی بر تعریف‌‌ها و کارکردهای ضمیر در زبان فارسی». سبک‌‌شناسی نظم و نثر فارسی. سال 9. شمارۀ 32. صص: 280-263.
ناتل‌خانلری، پرویز.(1392). تاریخ زبان فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو.
وحیدیان‌کامیار، تقی.(1385). «ضمیر مشترک یا ضمیر تأکیدی». نامۀ فرهنگستان. دورۀ 8. شمارۀ 2. صص: 102-95.
یاکوبسن، رومن.(1396). زبان‌‌شناسی و نقد ادبی. ترجمۀ مریم خوزان و حسین پاینده. تهران: نی.
CAPTCHA Image