معرفی و بررسی بلاغی و دستوری «الوافی فی تعداد القوافی» اثر محمّد عصّار تبریزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یاسوج، دانشگاه آزاد اسلامی، یاسوج، ایران.

2 دکتری زبان و ادبیّات فارسی و مدرّس دانشگاه فرهنگیان، پردیس شهید باهنر اصفهان، اصفهان، ایران.

3 استادیار گروه معارف و ادبیّات فارسی دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان، ایران.

10.22091/jls.2021.6763.1321

چکیده

قافیه در شعر فارسی اهمیّت فراوان و جایگاه قابل توجهی دارد؛ به همین دلیل و برای سهولت کار شاعران، از گذشته‌های دور تا دوران معاصر، کتبی در قالب فرهنگ‌های قافیه تألیف شده است. یکی از معتبرترین و معروف‌ترین این فرهنگ‌‌ها، «الوافی فی تعداد القوافی» اثر محمّد عصّار تبریزی، شاعر قرن هشتم هجری قمری است. دست‌نوشته‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود که تاکنون معرّفی، بررسی و تصحیح نشده‌اند. مقالۀ پیش رو به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با استناد از منابع کتابخانه‌ای، به معرفی و تحلیل متن «الوافی فی تعداد القوافی» همراه با جداول و نمودارها می‌پردازد. عصار تبریزی این رساله را در یک دیباچه و چند فصل تنظیم کرده و به مباحث قافیه مثل حروف، حرکات، رویّ و عیوب قافیه و همچنین اوزان و بحور شعر پرداخته است. وی در فصل آخر کتاب نیز، بیش از ده هزار لغت دو تا هفت حرفی را که می‌تواند در قوافی فارسی مورد استفادۀ شعرا باشد، به صورت الفبایی و فرهنگ‌گونه آورده است. نتایج این پژوهش که پس از تصحیح و مقابلۀ دو نسخه از نسخ خطی کتاب به دست آمده است، نشان می‌دهد که معرفی و چاپ این فرهنگ ارزشمند می‌‌تواند کمک شایانی به پژوهش‌‌های علم بلاغت و تدوین تاریخ این علم و قافیه‌‌پژوهی نماید. همچنین با توجّه به این‌که در این کتاب، کلمات قافیه از نظر پسوند و هجاهای پایانی مورد تجزیه و تحلیل دستوری قرار گرفته‌اند، می‌تواند مورد استفادۀ زبان‌شناسان و پژوهشگران دستور زبان فارسی قرار گیرد و به عنوان یک فرهنگ زانسو و پسوند کهن استفاده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Grammatical and Rhetorical Analysis of the Al-wāfi fī Te‘dāde-l Qawāfī by Mohammad 'Assar-e Tabrizi

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Masoumi 1
  • Amin Mojallizadeh 2
  • Mehdi Salmani 3
1 Assistant Professor of Persian Language and Literature Department,. Yasooj Branch, Islamic Azad University, Yasooj, Iran.
2 Phd in Persian Language and literature, Farhangian University of Isfahan-Shahid Bahonar Campus, Isfahan, Iran
3 Assistant Professor, Department of Persian Education and Literature, Isfahan University of Technology, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Rhyme is of great importance and place in Persian poetry; For this reason, and to facilitate the work of poets, books in the form of rhyming dictionaries have been written from the distant past to the present. One of the most prestigious and famous of these dictionaries is Al-wāfi fī Te‘dāde-l Qawāfī which was written in the eighth century AH by the famous Persian poet, Mohammad Assar-e Tabrizi. Manuscripts of this work are kept in libraries in Iran and abroad that have not been introduced, reviewed and corrected. The following article is dedicated to introducing and analyzing the text of Al-wāfi fī Te‘dāde-l Qawāfī along with tables and diagrams; It has been done in a descriptive-analytical manner and with reference to library sources. Assar’s treatise includes an introduction and several chapters;  it dealt with rhyming topics such as letters, vowels, Ravi and defects of rhyme, as well as the meters of poetry. In the last chapter of the book, he has listed more than ten thousand words of two to seven letters in alphabetical and dictionary form. The results of this research, which have been obtained after correcting and comparing two manuscripts of the book, show that reviewing and publication of this valuable dictionary can be of great help to the research of both rhetoric and  rhyme. Also, considering that in this book, rhyming words have been grammatically analyzed in terms of suffixes and final syllables, it can be used by linguists and researchers of Persian grammar; it can also be used as an ancient dictionary of suffixes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-wāfi fī Te‘dāde-l Qawāfī
  • Assar-e Tabrizi
  • Rhyming Dictionary
اته، کارل هرمان.(1356). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمة رضا زاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
الجارم، علی.(1390). البلاغه الواضحه. ترجمة اصغر پورشمس. اصفهان: اقیانوس معرفت.
جاروتی، عبدالمؤمن بن نفیس.(1378). فرهنگ مجموعه الفرس. تصحیح عزیزالله جوینی. تهران: دانشگاه تهران.
جامی، عبدالرحمن بن احمد.(1379). بهارستان و رسائل جامى‏. تصحیح اعلاخان افصح‏زاد. تهران: میراث مکتوب.
حسن‌‌زاده، شهریار.(1386). قافیۀ ساده. تهران: سمت.
خیامپور، عبدالرسول.(1388). دستور زبان فارسی. تبریز: ستوده.
دبیرسیاقی، سیدمحمّد.(1368). فرهنگ‌های فارسی به فارسی. تهران: آگاه.
درایتی، مصطفی.(1389). فهرست‌وارة دستنوشت‌های ایران (دنا). 12 جلد. تهران: کتابخانة موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
 ـــــــــــــــــ .(1390). فهرستگان نسخه‌‌های خطی ایران (فنخا). 45 جلد. تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران.
دهخدا، علی‌اکبر.(1377). لغت‌نامۀ دهخدا. 16 جلد. تهران: دانشگاه تهران.
رواقی، علی.(1388). فرهنگ پسوند در زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
سبزعلی‌پور، جهاندوست.(1398). «بررسی ترکیبات حاصل از مادة مضارع در قافیه‌‌های شعر فارسی». زبان‌ها و گویش‌های ایرانی. شمارۀ 10. صص: 116-87.
شریعت، محمّدجواد.(1384). دستور زبان فارسی. تهران: اساطیر.
شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا.(1385). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شمس قیس، محمّد بن قیس.(1388). المعجم فی معاییر اشعار العجم. به تصحیح محمّدبن عبدالوهاب قزوینی. تهران: علم.
صدرایی خویی، علی.(1377). فهرست نسخه‌‌های خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
 صفا، ذبیح‌الله.(1371). تاریخ ادبیات در ایران. 5 جلد. تهران: فردوس.
 صمصامی، سید محمّد.(1346). کامل‌ترین دستور زبان فارسی دربارة پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی. اصفهان: مشعل.
 طرازی، نصرالله مبشر.(1387). فهرست کتب خطی فارسی در مصر. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
عصار تبریزی، شمس‌‌الدین محمّد بن احمد.(بی‌تا). الوافی فی تعداد القوافی. نسخۀ خطی شمارة 2/2618 متعلق به کتابخانۀ ملی.
 ـــــــــــــــــ.(824 ه.ق). الوافی فی تعداد القوافی. نسخۀ خطی شمارۀ 3/4161 متعلق به کتابخانۀ ایاصوفیای استانبول.
 ـــــــــــــــــ.(1375). مهر و مشتری. تصحیح رضا مصطفوی سبزواری. تهران: دانشگاه علّامه طباطبایی.
 ـــــــــــــــــ.(1394). مهر و مشتری: تصویرنمای دست‌نویس شمارۀ 92/902 کتابخانة عارف حکمت (مدینه) به خط عصّار تبریزی. پژوهش بهروز ایمانی. تبریز: آیدین.
 فرشیدورد، خسرو.(1392). فرهنگ پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی. تهران: زوار.
 کشانی، خسرو.(1372). فرهنگ فارسی زانسو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
 نوشاهی، عارف.(1390). فهرست نسخه‌‌های خطی فارسی آرشیو ملی پاکستان. تهران: میراث مکتوب.
وحیدیان‌کامیار، تقی.(1381). فرهنگ قافیه در زبان فارسی. مشهد: دانشگاه مشهد.
CAPTCHA Image