شیوه‌‌های واژه‌‌گزینی و واژه‌‌سازی فارسی در آثار منثور ناصرخسرو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

10.22091/jls.2021.6368.1294

چکیده

عنوان «حجت جزیرۀ خراسان» ناصرخسرو را بر آن داشته که با وجود باور عمیق به ‌‌دین و نفوذ زبان عربی، با کاربرد برخی اصطلاحات فارسی به‌‌ غنای زبان فارسی و ‌‌اعتدال وام‌‌ستانی از زبان عربی کمک ‌‌کند. وی در آثار خود به‌‌ گسترش ادبیّات تعلیمی در حوزۀ دین، مذهب، کلام و فلسفه پرداخته و آگاهانه کوشیده با شیو‌‌ه‌‌های اصلی واژه‌‌سازی و واژه‌‌گزینی از طریق «ترکیب و اشتقاق» که در زبان فارسی میانه رایج ‌‌بوده و شیوه‌‌های فرعی رایج و خود ساخته، اصطلاحات فارسی مانند: هم‌‌گوشکی، زادۀ راه، زیریدن، کاربندنده و... را به‌‌جای اصطلاحات عربی نشانده و قیمتی دُرِّ لفظ دری را پاس‌‌داری‌‌ کند. پیگیری اصطلاحات دینی و کلامی ناصرخسرو در واژه‌‌نامه‌‌های متون پهلوی نشان‌‌ می‌‌دهد که وی مُبدِع این اصطلاحات نیست و پیشتر بسیاری از آنها در زبان فارسی میانه موجود‌‌ بوده و او آن‌‌ها را بدون تغییر معنا یا با تغییر معنا به‌‌کار برده و به ‌‌احیاء و گسترش معنایی واژگانِ از پیش‌‌موجود، پرداخته‌‌ که نشانگر وجه تمایز نثر او با نثرهای مفاخره‌‌آمیز فاضلانه است. این ‌‌پژوهش با روش کتابخانه‌‌ای و توصیفی-تحلیلی به ‌‌این پرسش‌‌ها پاسخ‌‌ می‌‌دهد که ناصرخسرو برابر نهادهای فارسی را طیّ کدام فرآیندهای واژه‌‌سازی و واژه‌‌گزینی در پنج اثر منثور خویش به‌‌کار بُرده و چگونه شیوۀ «ترکیب و اشتقاق» زبان پهلوی را دنبال کرده ‌‌است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Methods of Persian word selection and word- making in Naser Khosrow's prose books

نویسنده [English]

  • Fateme Heydari
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Karaj Branch, Karaj, Iran
چکیده [English]

Naser Khosrow strongly suPported Islam and ‘Arabic language. However, The title "Hojjat (authority) of Khorasan Island" has encouraged him to help enrich Persian language and moderate borrowing from ‘Arabic through replacing some ‘Arabic words with Persian ones. In his prose works, he expanded didactic literature in the field of religion, theology and philosophy. He consciously tried to replace ‘Arabic terms with  Persian terms such as Ham goosheki, Zade-ye- rah, Ziridan, Karbandande and others using the familiar methods of word-making and word selection  through compounding and derivation. These methods were also used in the Middle Persian language. He has protected the valuable Dari words by common and self-made methods. Following up Naser Khosrow's religious and theological terms in Pahlavi glossaries shows that he is not the inventor of these terms. Many of these terms have already been used in Middle Persian language and he used them with or without changing meaning. He revived and expanded the pre-existing vocabulary. This shows the difference between his prose and rhetorical prose. To answer how Naser Khosrow used the process of word-making and word selection in his five prose books and his use of compounding and derivation in Pahlavi language, this study has drawn on descriptive and analytical method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Naser Khosrow
  • Prose books
  • Persian Terms
  • Pahlavi Language
  • Word-making and Word Selection

مراجع

ابن‌ندیم، محمّد بن اسحاق.(بی‌‌تا). الفهرست. بیروت: دارالمعرفه.
ابوالقاسمی، محسن.(1367). پنج گفتار در دستور تاریخی زبان فارسی. بابل: بابل.
امیری، کیومرث.(1378). زبان فارسی در جهان، ژاپن، تهران. تهران: دبیرخانه شورای گسترش زبان و ادبیّات فارسی.
آذرنوش، آذرتاش‌‌.(1386). فرهنگ معاصر عربی- فارسی. چاپ 8. تهران: نی.
آریان‌‌پور کاشانی، منوچهر.(1384). فرهنگ ریشه‌‌های هند و اروپایی زبان فارسی. اصفهان: جهاد دانشگاهی.
آموزگار، ژاله و احمد تفضلی.(1386). کتاب پنجم دینکرد. ترجمه، تعلیقات، واژه‌‌نامه، متن پهلوی. تهران: معین.
باطنی، محمّدرضا.(1372). «استفاده از اشتقاق در واژه‌‌سازی علمی». مجموعه مقالات سمینار زبان فارسی و زبانعلم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
برومندسعید، جواد.(1383). ریشه‌‌شناسی و اشتقاق در زبان فارسی. جلد 1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.
بهار، محمّدتقی.(1349). سبک‌‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. جلد 2. چاپ سوم. تهران: چاپخانه سپهر.
بهار، مهرداد.(1345). واژه‌‌نامه بندهش. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـــــــــــــ .(1351). واژه‌‌نامه گزیده‌‌های زاداسپرم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تفضلی، احمد.(1348). واژه‌‌نامه مینوی خرد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حیدری، حسن.(1389). فرهنگ لغات و واژه‌‌های ترکیبی دیوان ناصرخسرو. اراک: دانشگاه اراک.
خیرآبادی، محمّدنبی؛ مهیار علوی‌‌مقدم و احمد خواجه‌‌ایم.(1395). «بررسی فرایند واژه‌‌سازی در زاد‌‌المسافر ناصرخسرو». متن‌‌شناسی ادب فارسی. شمارۀ 2.  پیاپی‌‌30. صص: 108 -91.
دهخدا، علی‌اکبر.(1377). لغت‌‌نامه. (مقدمه: وضع لغات فارسی ابن‌سینا و تأثیر آن‌‌ها در ادبیّات از محمّد معین). چاپ دوم از دورۀ جدید. تهران: دانشگاه تهران.
رضایی باغ‌بیدی، حسن.(1377). «واژه‌‌گزینی در عصر ساسانی و تأثیر آن در فارسی دری». نامۀ فرهنگستان. شمارۀ 3. پیاپی 15. صص: 158-145.
زمانی بابگهری، وجیهه و محمّدصادق بصیری.(1397). «ترکیب و اشتقاق در دستور زبان فارسی و عربی». فنون ادبی. شمارۀ 2. پیاپی 23. صص: 89 -69.
سمیعی گیلانی، احمد.(1379). «ترکیب و اشتقاق دو راه اصلی واژه‌‌سازی». نشریه نشر دانش. شمارۀ 3. صص: 16-13.
سعادت ‌‌مصطفوی، فائزه و غلامرضا دین‌‌محمّدی.(1397). «معین‌‌شدگی در زبان فارسی و شکل‌‌گیری ساخت کامل و التزامی». زبان‌‌پژوهی دانشگاه الزهرا. سال 10. شمارۀ 29. صص: 26-7.
شرتونی، رشید.(1422ه.ق). مبادی ‌‌العربیّه. جلد 2. قم: دارالعلم.
شندلباخ، هربرث.(1395). تاریخ و تبیین مفهوم خرد. ترجمۀ رحمان افشاری. تهران: مهراندیش.
صفا، ذبیح‌الله.(1371). تاریخ ادبیّات در ایران. جلد 1. چاپ دوازدهم. تهران: فردوس.
طاووسی، محمود.(1372). واژه‌‌نامه شایست نشایست. چاپ دوم. شیراز: دانشگاه شیراز.
عباسی، مجید و عادل رفیعی.(1393). «مقایسه فرایند اشتقاق در دوگونه علمی و محاوره‌‌ای زبان فارسی». پژوهش‌‌های زبانی. سال 5. شمارۀ 1. صص: 74-57.
عنصرالمعالی، کیکاووس.(1368). قابوس‌‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.
غلامرضایی، محمّد؛ احمد خاتمی و فرزاد بالو.(1390). «از کلام محوری تا هرمنوتیک کلاسیک با تأملی بر آثار منثور ناصرخسرو». پژوهش‌‌نامۀ زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). سال 5. شمارۀ 4. پیاپی20. صص: 64-31.
فرشیدورد، خسرو.(1382). دستور مفصل امروز. تهران: سخن.
فره‌‌وشی، بهرام.(1381). فرهنگ فارسی به‌‌ پهلوی. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.
قائم‌‌مقامی، سید احمدرضا.(1394). «ریشه‌‌شناسی و زبان فارسی ‌‌(مقدمات)». ویژه‌‌‌نامۀ نامۀ فرهنگستان (فرهنگ‌ نویسی). شمارۀ 9. صص: 78-45.
کشانی، خسرو.(1372). فرهنگ فارسی زانسو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمّدی، عباس‌‌قلی؛ مه‌دخت پورخالقی چترودی؛ اعظم استاجی و غلام‌عباس سعیدی.(‌‌1390). «توان‌‌های بالقوه و بالفعل زبان فارسی در واژه‌‌سازی». نشریۀ ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان. شمارۀ 30. (پیاپی 27). صص: 299-281.
محمّدی، محمّد.(1374). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام. تهران: طوس.
محمودی بختیاری، بهروز.(1389). «ترکیب‌‌های نحوی». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. شمارۀ 3. صص: 36-32.
منصوری، یدالله.(1394). فرهنگ ریشه‌‌شناختی افعال فارسی میانه (زبان پهلوی). تهران: آوای خاور.
مکنزی، دیو نیل.(1373). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمۀ مهشید میرفخرایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
میرفخرایی، مهشید.(1394). بررسی دینکرد ششم. چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ناتل‌خانلری، پرویز.(1366). زبان‌‌شناسی و زبان فارسی. چاپ دوم. تهران: توس.
ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین.(1363). جامع ‌‌الحکمتین. به‌‌اهتمام محمّد معین و هنری کربین. چاپ دوم. تهران: طهوری.
ـــــــــــــــــ .(1359). خوان ‌‌الاخوان. مقدمه و تصحیح یحیی ‌‌الخشاب. قاهره: مطبعه ‌‌المعهد العلمی الفرنسی للآثار ‌‌الشرقیه.
ـــــــــــــــــ .(1338). خوان الاخوان. با مقدمۀ علی‌اکبر قویم. تهران: کتابخانه بارانی.
ـــــــــــــــــ .(1387). دیوان اشعار. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــ .(1385). زاد المسافرین. تصحیح محمّد بذل ‌‌الرحمن. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
ــــــــــــــــ .(1384). زاد المسافر. تصحیح سیدمحمّد عمادی حائری. تهران: میراث مکتوب.
ــــــــــــــــ .(1998). گشایش و رهایش. ویرایش و ترجمۀ فقیر محمّد هونزایی. لندن: [بی‌جا].
ـــــــــــــــ .(1384). وجه دین. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
وهمن، فریدون.(2535). واژه‌‌نامۀ ‌‌ارتای ‌‌ویراز نامک. تهران:‌‌‌‌ بنیاد ‌‌فرهنگ ‌‌ایران.
Durkin, P. (2014). “Borrowed Words: A History of Loanwords in English”. Great Britain: Oxford University Press.
Hartman, R. & F. Stork. (1972). “Dictionary of Language and Linguistics”. London: Applied Science Publishers.
Kay. G. (1995). “English loanwords in Japanese”. World English. Vol.14. No.1. Pp.67-76.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار